Logo PG
Regulamin
studiów stacjonarnych i niestacjonarnych w Politechnice Gdańskiej



Niniejszy regulamin określa organizację i tok studiów stacjonarnych i niestacjonarnych w Politechnice Gdańskiej. Obowiązuje studentów oraz pracowników.

I. Przepisy ogólne

§ 1.

  1. Zasady przyjęć na studia określa Senat Uczelni.
  2. Przyjęcie w poczet studentów następuje z chwilą immatrykulacji i złożenia uroczystego ślubowania, którego treść określa Statut Uczelni.
  3. Student otrzymuje legitymację studencką oraz indeks, który jest dokumentem zawierającym informację o przebiegu studiów i aktualnym statusie studenta.
  4. Rektor jest przełożonym wszystkich studentów, a dziekan przełożonym studentów danego wydziału.
  5. Wyłącznym reprezentantem ogółu studentów Uczelni są organy samorządu studenckiego.

II. Organizacja studiów

§ 2.

Studia przebiegają według planów studiów i programów nauczania ustalonych dla poszczególnych kierunków w trybie określonym w ustawie z dnia 27 lipca 2005 r. Prawo o szkolnictwie wyższym (Dz. U. 164, poz. 1365) i w statucie Politechniki Gdańskiej.

§ 3.

  1. Rok akademicki rozpoczyna się 1 października i trwa do 30 września. Składa się z dwóch semestrów (zimowego i letniego), obejmujących zajęcia dydaktyczne, sesje egzaminacyjne (podstawową i poprawkową), praktyki i wakacje.
  2. Podstawowa sesja egzaminacyjna trwa co najmniej 10 kolejnych dni, z wyłączeniem niedziel i świąt, a poprawkowa sesja egzaminacyjna co najmniej 6 kolejnych dni, z wyłączeniem niedziel i świąt. Obie sesje powinny być rozdzielone co najmniej 3-dniową przerwą.
  3. Organizację roku akademickiego ustala rektor po zasięgnięciu opinii uczelnianego organu samorządu studentów i ogłasza najpóźniej miesiąc przed jego rozpoczęciem.
  4. Rektor lub dziekan w uzasadnionych przypadkach mogą zawiesić zajęcia dydaktyczne w określonych dniach lub godzinach.

§ 4.

  1. Przed rozpoczęciem każdego semestru dziekan ogłasza wykaz przedmiotów obowiązujących dla poszczególnych lat studiów oraz szczegółowy rozkład zajęć dydaktycznych wraz z nazwiskami osób prowadzących zajęcia.
  2. W ciągu 10 dni od rozpoczęcia zajęć dydaktycznych osoby prowadzące zajęcia informują studentów o szczegółowych programach przedmiotów, szczegółowych zasadach ich zaliczeń oraz godzinach konsultacji uzgodnionych ze studentami. Informacje o zasadach zaliczeń oraz godziny konsultacji przekazywane są do dziekanatów.
  3. Prowadzący zajęcia umieszcza w miejscu ogólnie dostępnym szczegółowy program przedmiotu, zasady jego zaliczenia oraz wykaz obowiązkowej literatury.
  4. Uczestnictwo w zajęciach objętych planem studiów jest obowiązkowe. Uczestnictwo w ćwiczeniach, zajęciach laboratoryjnych i projektowych, seminariach, pracowniach, lektoratach oraz zajęciach wychowania fizycznego jest kontrolowane przez prowadzących.
  5. Organizacja i przebieg studiów uwzględniają przenoszenie i uznawanie wyników osiąganych przez studenta w jednostce organizacyjnej Politechniki Gdańskiej lub w innej uczelni, w tym zagranicznej, zgodnie z zasadami określonymi w § 14 i § 30.

§ 5.

  1. Student może studiować według indywidualnego planu studiów i programu nauczania na zasadach określonych przez dziekana.
  2. Studentów studiujących indywidualnym programem lub planem obowiązuje regulamin studiów z uwzględnieniem terminów określonych w programie lub planie indywidualnym.

§ 6.

Jednostką organizacyjną studentów jest grupa studencka. Reprezentantem grupy studenckiej jest starosta grupy, wybierany na zasadach określonych w regulaminie samorządu studentów. Reprezentantem roku jest starosta roku, wybierany w analogiczny sposób.

§ 7.

Zasady zaliczania przedmiotów i semestrów określono w rozdziale IV niniejszego regulaminu.

III. Prawa i obowiązki studenta

§ 8.

  1. Student studiów stacjonarnych ma prawo do bezpłatnej nauki przez okres ustalony planem studiów, z wyjątkiem zajęć powtarzanych z powodu niezadowalających wyników w nauce, o których jest mowa w § 13 ust. 6.
  2. Student studiów niestacjonarnych wnosi opłaty przez okres ustalony planem studiów. Warunki odpłatności za studia określa pisemna umowa zawarta między Uczelnią a studentem.
  3. Studenci studiów stacjonarnych i niestacjonarnych mają prawo do:
    1. korzystania w czasie studiów ze świadczeń pomocy materialnej dla studentów, według zasad określonych w odpowiednim regulaminie,
    2. zrzeszania się w organizacjach studenckich, kołach naukowych oraz uczestnictwa w badaniach naukowych, rozwojowych i wdrożeniowych realizowanych w Uczelni,
    3. uzyskiwania nagród i wyróżnień.

§ 9.

Obowiązkiem studenta jest postępowanie zgodne z treścią ślubowania i przepisami obowiązującymi w Uczelni.

§ 10.

Student, za naruszenie przepisów obowiązujących w Uczelni oraz za czyny uchybiające godności studenta, ponosi odpowiedzialność dyscyplinarną zgodnie z ustawą z dnia 27 lipca 2005 r. Prawo o szkolnictwie wyższym Dział IV Rozdział 6 (Dz. U. 164, poz. 1365).

§ 11.

  1. Za zgodą dziekana student może uczestniczyć w zajęciach innego kierunku studiów na danym wydziale. Podjęcie studiów lub uczestniczenie w zajęciach innego wydziału lub uczelni wymaga zgody obu dziekanów. Warunkiem kontynuacji studiów na innym wydziale lub uczelni jest wypełnianie zobowiązań na wydziale macierzystym.
  2. Za zgodą dziekana student może uzyskać prawo do studiowania za granicą w ramach europejskich lub światowych programów edukacyjnych. W trakcie takich studiów pozostaje pełnoprawnym studentem uczelni macierzystej.

IV. Zasady systemu punktowego

§ 12.

  1. Wszystkie formy zajęć składające się na każdy przedmiot wyodrębniony w planie studiów danego semestru podlegają łącznej ocenie. Oprócz oceny przedmiotowi przyporządkowuje się punkty będące miarą pracochłonności jego opanowania. Liczba punktów powinna być wartością całkowitą. Przy zaliczeniach przedmiotów stosuje się niżej podane oceny:
    Ocena
    opisowaliczbowazgodna z europejskim systemem punktów
    celująca5,5A
    bardzo dobra5,0
    ponad dobra4,5B
    dobra4,0C
    dość dobra3,5D
    dostateczna3,0E
    niedostateczna2,0F
    Ocena niedostateczna - 2,0 jest oceną negatywną i oznacza niezaliczenie przedmiotu.
  2. Student uzyskuje punkty za zaliczenie przedmiotu, bez względu na wysokość otrzymanej pozytywnej oceny. Przedmiot, za zaliczenie którego student otrzymał liczbę punktów wynikającą z programu studiów, nie podlega powtórnemu zaliczaniu.
  3. Nominalna liczba punktów przyporządkowanych jednemu semestrowi studiów wynika z programu studiów. Nominalna liczba punktów przyporządkowanych jednemu semestrowi studiów wynika z programu studiów. Dotyczy to również tych semestrów, w planach których występują przedmioty obieralne. Liczba punktów uzyskanych po zaliczeniu wszystkich przedmiotów obligatoryjnych i przedmiotów obieralnych może być większa od nominalnej liczby punktów przyporządkowanych danemu semestrowi w programie studiów. Przekroczenie limitu punktów wymaganego planem studiów jest odnotowywane w suplemencie do dyplomu.
  4. Zasady przyporządkowania punktów określonym przedmiotom precyzują wydziałowe komisje programowe uwzględniając wymagania określone w standardach kształcenia przez ministra właściwego do spraw szkolnictwa wyższego.
  5. Punkty za pracę dyplomową należy podzielić na te semestry, w których praca ta w planie studiów jest traktowana jako jednostka dydaktyczna. Promotor zalicza w indeksie jednostkę dydaktyczną „Praca dyplomowa” bez oceny.
  6. W semestrze dyplomowym uwzględnia się pracochłonność przygotowania do egzaminu dyplomowego, której przypisuje się od 2 do 4 punktów i wpisuje w indeksie jako „Przygotowanie do egzaminu dyplomowego”. Pozycję tę zalicza komisja egzaminu dyplomowego po pozytywnym wyniku tego egzaminu.
  7. Warunkiem przystąpienia do egzaminu dyplomowego jest uzyskanie liczby punktów określonej programem studiów.
  8. Ocenę końcową pracy dyplomowej ustala komisja egzaminu dyplomowego, po uwzględnieniu ocen promotora i recenzenta. Ocenie pracy dyplomowej i ocenie egzaminu dyplomowego nie przyporządkowuje się punktów.
  9. Przy obliczaniu średniej ocen (tak bieżącej jak i końcowej) należy stosować wzór:
    wzorek1.jpg
    gdzie:
    oi - jest oceną z i-tego przedmiotu,
    pi - jest liczbą punktów przypisanych do i-tego przedmiotu.
  10. Do średniej oceny nie wchodzą pozycje planu studiów, którym:
    1. 1) nie przyznano punktów lub zalicza się bez oceny,
    2. 2) przyznano punkty po pozytywnym wyniku egzaminu dyplomowego.

§ 13.

  1. Suma punktów z niezaliczonych przedmiotów określana jest jako dług.
  2. Jako dopuszczalny uznaje się dług skumulowany nie przekraczający 12 punktów.
  3. Warunkiem rejestracji na k-ty semestr (k = 2, ...) jest rozmiar skumulowanego długu nieprzekraczający 12 punktów.
  4. Gdy skumulowany dług jest większy od 18 punktów, student zostaje skreślony z listy studentów.
  5. Dług punktowy związany z niezaliczeniem obligatoryjnych przedmiotów k-tego semestru powinien być usunięty nie później niż do końca semestru (k+2) (gdzie k+2 ≤ N, gdzie N to liczba semestrów wynikająca z programu studiów). Niespełnienie tego warunku powoduje skreślenie z listy studentów lub cofnięcie na niezaliczony semestr. Informacja o obowiązującym terminie zaliczenia winna być wpisana do indeksu.
  6. Na studiach stacjonarnych Uczelnia pobiera opłaty za powtarzanie określonych zajęć z powodu niezadowalających wyników w nauce.
  7. Wysokości opłat, o których mowa w ust. 6, na określony rok akademicki ustala rektor, a szczegółowe zasady ich pobierania określa Senat Uczelni.
  8. Wysokość długu punktowego jest kontrolowana w każdym kolejnym semestrze.

§ 14.

  1. Student skierowany na studia w innej uczelni krajowej lub zagranicznej, który zrealizował zaakceptowany przez dziekana program studiów oraz uzyskał liczbę punktów ustaloną dla danego semestru, uzyskuje rejestrację na wyższy semestr.
  2. W przypadku niezrealizowania programu lub uzyskania przez studenta mniejszej liczby punktów niż ustalona dla danego semestru, dziekan ustala konieczne do zrealizowania przedmioty.

V. Zaliczenie przedmiotu

§ 15.

Ocenę do indeksu wpisuje nauczyciel akademicki odpowiedzialny za prowadzone zajęcia. W uzasadnionych przypadkach może ją wpisać, na podstawie protokołu, kierownik jednostki dydaktycznej lub dziekan.

§ 16.

  1. Harmonogram sesji egzaminacyjnej ogłasza dziekan w uzgodnieniu ze starostami lat i grup studenckich, co najmniej na jeden tydzień przed rozpoczęciem sesji egzaminacyjnej.
  2. Poza podstawowym terminem zaliczenia lub egzaminu studentowi przysługuje prawo do jednego terminu poprawkowego.
  3. Prowadzący zajęcia za zgodą dziekana może zaproponować studentowi dodatkowy termin poprawkowy. Termin taki może również zaproponować dziekan.
  4. W uzasadnionych przypadkach zakwestionowania przez studenta oceny z egzaminu lub zaliczenia (w terminie podstawowym lub poprawkowym) dziekan może wyrazić zgodę na egzamin komisyjny (zaliczenie komisyjne).
  5. Egzamin komisyjny (zaliczenie komisyjne) może być również wyznaczony przez dziekana w przypadku dostrzeżenia nieprawidłowości w przeprowadzeniu egzaminu (lub zaliczenia) albo w innych uzasadnionych okolicznościach.
  6. Rozpatrzenie wniosku o egzamin komisyjny (lub zaliczenie) i ewentualne wyznaczenie jego terminu powinno odbyć się niezwłocznie.
  7. Egzamin komisyjny (lub zaliczenie komisyjne) odbywa się przed komisją złożoną z dziekana jako przewodniczącego, egzaminatora, który przeprowadzał kwestionowany egzamin (lub zaliczenie) oraz specjalisty z przedmiotu objętego egzaminem lub przedmiotu pokrewnego. Wynik egzaminu komisyjnego (lub zaliczenia komisyjnego) do indeksu wpisuje przewodniczący komisji.
  8. Na wniosek studenta w skład komisji egzaminacyjnej, o której mowa w ust. 7, może wchodzić wytypowany przez studenta pracownik wydziału.

§ 17.

  1. Student jest zobowiązany, w terminie określonym przez dziekana, do złożenia w dziekanacie indeksu w celu uzyskania wpisu określającego jego status w kolejnym semestrze.
  2. Status studenta jest określony:
    1. 1) rejestracją pełną,
    2. 2) rejestracją z długiem punktowym,
    3. 3) urlopem (§ 18 i § 20).

§ 18.

  1. Student, który nie uzyskał rejestracji pełnej lub rejestracji z długiem punktowym na kolejny semestr, może:
    1. zostać cofnięty na semestr określony przez dziekana, na powtarzanie semestru, lub skierowany na powtarzanie kolejnych semestrów,
    2. zostać skreślony z listy studentów.
  2. W szczególnych okolicznościach cofnięcie na określony semestr może być poprzedzone przyznaniem przez dziekana urlopu semestralnego.
  3. Dziekan w czasie trwania semestru może skreślić studenta, który nie bierze udziału w zajęciach dydaktycznych o kontrolowanej obecności (ćwiczenia, zajęcia laboratoryjne i projektowe, seminaria, pracownie, lektoraty, zajęcia z wychowania fizycznego).

§ 19.

Zasady wznowienia studiów określa dziekan po zasięgnięciu opinii rady wydziału.

§ 20.

  1. Student, który spełnia warunek rejestracji na kolejny semestr (rejestracja pełna lub z długiem punktowym), może, przed rozpoczęciem semestru, uzyskać urlop semestralny lub roczny. Ostatni urlop student może uzyskać przed rozpoczęciem ostatniego semestru.
  2. W czasie urlopu student zachowuje prawa studenckie.
  3. Urlopu udziela dziekan na wniosek studenta.
  4. Dziekan może udzielić studentowi urlopu zdrowotnego z powodu długotrwałej choroby, na podstawie zaświadczenia lekarskiego.
  5. Prorektor ds. kształcenia może, w uzasadnionych przypadkach, udzielić urlopu na okres dłuższy niż jeden rok.

VI. Stypendia, nagrody i wyróżnienia

§ 21.

  1. Studenci mogą ubiegać się o pomoc materialną ze środków przeznaczonych na ten cel w budżecie państwa. Szczegółowe zasady przyznawania świadczeń pomocy materialnej określa rektor w porozumieniu z uczelnianym organem samorządu studenckiego w Regulaminie przyznawania świadczeń pomocy materialnej studentom Politechniki Gdańskiej.
  2. Stypendia inne, niż określone w regulaminie, o którym mowa w ust. 1, ustalane są na podstawie zarządzenia rektora lub decyzji dziekana, jednak środki na ich realizację nie mogą pochodzić z funduszu pomocy materialnej dla studentów.

§ 22.

  1. Dyplom z oceną celującą, na wniosek dziekana, przyznaje rektor studentowi, który spełnił następujące warunki:
    1. 1) uzyskał średnią ważoną z ocen wpisanych do indeksu większą niż 4,5 oraz co najmniej ocenę bardzo dobrą (5,0) z pracy dyplomowej i co najmniej ocenę bardzo dobrą (5,0) z egzaminu dyplomowego,
    2. 2) nie był karany przez komisję dyscyplinarną lub sąd koleżeński,
    3. 3) złożył pracę w terminie określonym w § 23 ust.5.
  2. Absolwentowi, który uzyskał dyplom z oceną celującą, rektor przyznaje Złotą Odznakę Absolwenta Politechniki Gdańskiej.

VII. Praca dyplomowa i egzamin dyplomowy

§ 23.

  1. Pracę dyplomową magisterską student wykonuje pod kierunkiem profesora, doktora habilitowanego lub za zgodą rady wydziału, doktora. Pracę dyplomową inżynierską lub licencjacką może również prowadzić starszy wykładowca.
  2. Dziekan, w uzgodnieniu z radą wydziału, może wyrazić zgodę na wykonywanie pracy dyplomowej pod kierunkiem specjalisty spoza uczelni.
  3. Szczegóły dotyczące procesu dyplomowania regulują wydziałowe regulaminy.
  4. Tematy prac dyplomowych powinny być ogłoszone co najmniej 12 miesięcy przed końcem semestru dyplomowego. Student, który nie podjął tematu wraz z rozpoczęciem semestru dyplomowego, zostaje skreślony z listy studentów.
  5. Student powinien złożyć pracę dyplomową w formie określonej w wydziałowym regulaminie nie później niż:
    1. 1) do 31 stycznia – na studiach pierwszego stopnia kończących się w semestrze zimowym,
    2. 2) do 30 kwietnia – na studiach magisterskich kończących się w semestrze zimowym,
    3. 3) do 30 września – na studiach kończących się w semestrze letnim.
  6. Student, który został zarejestrowany na semestr dyplomowy, a nie złożył pracy dyplomowej w terminie przewidzianym niniejszym regulaminem, zostaje skreślony z listy studentów. Dziekan, na pisemny wniosek studenta, po zasięgnięciu opinii promotora, może w szczególnych przypadkach przedłużyć ten termin.
  7. Student musi złożyć oświadczenie o przestrzeganiu praw autorskich.
  8. Recenzentami pracy dyplomowej muszą być osoby zatrudnione na stanowiskach wymienionych w ust. 1. W przypadku oceny negatywnej dziekan wyznacza dodatkowego recenzenta pracy lub powołuje komisję, której i zleca dokonanie oceny zakwestionowanej pracy (ocena komisyjna).
  9. Dopuszcza się publiczne obrony prac dyplomowych.

§ 24.

Student skreślony z listy studentów za niezłożenie pracy dyplomowej w określonym powyżej terminie (§ 23 ust. 5) może wznowić studia na zasadach ustalonych przez radę wydziału.

§ 25.

  1. Warunkiem dopuszczenia do egzaminu dyplomowego jest zaliczenie wszystkich semestrów zgodnie z § 12 ust. 7, łącznie z obowiązującymi praktykami, oraz uzyskanie pozytywnej oceny z pracy dyplomowej.
  2. Dziekan decyduje o składzie komisji i terminie egzaminu dyplomowego.
  3. Przewodniczącym komisji egzaminu dyplomowego powinien być dziekan, prodziekan lub kierownik katedry.
  4. Egzamin dyplomowy musi odbyć się w ciągu trzech miesięcy od daty złożenia pracy dyplomowej.

§ 26.

Egzamin dyplomowy jest egzaminem ustnym, a do jego oceny stosuje się skalę ocen podaną w § 12.

§ 27.

  1. Dyplomant w przypadku nie zgłoszenia się na egzamin dyplomowy z przyczyn usprawiedliwionych lub uzyskania oceny niedostatecznej, może przystąpić do egzaminu dyplomowego w ciągu trzech miesięcy od pierwotnej daty.
  2. W przypadku oceny negatywnej z powtórnego egzaminu dyplomowego konieczna jest zgoda dziekana na wznowienie studiów.

§ 28.

  1. Absolwenci studiów otrzymują dyplomy państwowe ukończenia studiów wyższych, potwierdzające uzyskanie odpowiedniego tytułu zawodowego. Wzór dyplomu określają odrębne przepisy.
  2. Ostateczny wynik studiów oblicza się, z dokładnością do dwóch miejsc po przecinku, według wzoru:
    w = 0,6 * a + 0,3 * b + 0,1* c
    gdzie:
    1. a – końcowa ocena postępów obliczana według zasady określonej w § 12,
    2. b – pozytywna ocena z pracy dyplomowej,
    3. c – pozytywna ocena z egzaminu dyplomowego.
    Do dyplomu wpisuje się ocenę opisową określoną według następującej skali punktowej:
    Skala punktowaOcena opisowaOcena zgodna z europejskim systemem punktów
    w < 3,30dostatecznaE
    3,30 ≤ w < 3,70dość dobraD
    3,70 ≤ w < 4,10dobraC
    4,10 ≤ w < 4,50ponad dobraB
    w ≥ 4,50bardzo dobraA
  3. Komisja egzaminu dyplomowego może, w uzasadnionych przypadkach, o pół stopnia podwyższyć lub obniżyć ocenę obliczoną zgodnie z ust. 2.
  4. W warunkach określonych w § 22, do dyplomu wpisuje się ocenę celującą.

VIII. Zasady zmiany wydziału przez studenta

§ 29.

  1. Student może ubiegać się o zmianę wydziału jedynie za zgodą dziekanów obu wydziałów.
  2. Student ubiegający się o zmianę wydziału musi, w terminie nie przekraczającym jednego miesiąca, załatwić formalności związane z przeniesieniem. W czasie załatwiania formalności nadal figuruje w ewidencji wydziału, na którym był zarejestrowany.
  3. W przypadku gdy termin załatwiania formalności zostanie przekroczony, dziekan wydziału przyjmującego studenta informuje dziekana wydziału macierzystego, że student nie został zarejestrowany. Dalsza decyzja w sprawie warunków rejestracji studenta lub o jego skreśleniu z listy studentów należy do dziekana wydziału macierzystego.
  4. Dziekan wydziału przyjmujący studenta podejmuje decyzję o warunkach rejestracji na wydziale, tzn. określa kierunek studiów, liczbę zaliczonych semestrów, liczbę braków oraz terminy ich zaliczenia. Dziekan ze względu na różnice programowe może udzielić semestralnego urlopu.
  5. Dziekan wydziału przyjmujący studenta, po podjęciu decyzji o przyjęciu na wydział, zwraca się do dziekana wydziału macierzystego o przesłanie jego dokumentów i po ich otrzymaniu dokonuje rejestracji.
  6. Zasady określone w ust. 1 dotyczą również studentów zmieniających studia stacjonarne na niestacjonarne lub odwrotnie.

IX. Zasady zmiany uczelni przez studenta

§ 30.

  1. Student może przenieść się z innej uczelni na Politechnikę Gdańską za zgodą dziekana wydziału przyjmującego, wyrażoną w formie decyzji. Przyjęcie studenta następuje po złożeniu przez niego pisemnego wniosku oraz przedstawieniu pisemnego potwierdzenia wywiązania się z obowiązków, o których mowa w art. 171 ust. 3 ustawy Prawo o szkolnictwie wyższym z dnia 27 lipca 2005 r.
  2. Dziekan przyjmujący studenta i wyrażając zgodę, o której mowa w ust. 1, określa termin i semestr, od którego student rozpocznie studia oraz ustala różnice programowe wynikające z przeniesienia i terminy ich uzupełnienia.
  3. Dziekan przyjmujący studenta, po podjęciu pozytywnej decyzji, zwraca się do dziekana wydziału uczelni macierzystej o przesłanie jego dokumentów, a po ich otrzymaniu dokonuje rejestracji.
  4. Student może przenieść się z Politechniki Gdańskiej na inną uczelnię w kraju lub zagranicą za zgodą dziekana wydziału przyjmującego. Dziekan wyraża zgodę na przeniesienie, jeżeli student wypełnił wszystkie obowiązki wynikające z przepisów obowiązujących na Politechnice Gdańskiej.

X. Przepisy końcowe

§ 31.

  1. W sprawach nieuregulowanych niniejszym regulaminem obowiązują przepisy ustawy Prawo o szkolnictwie wyższym z dnia 27 lipca 2005 r. wraz z przepisami wykonawczymi wydanymi przez ministra właściwego dla szkolnictwa wyższego oraz przepisy Statutu Politechniki Gdańskiej.
  2. Instancją odwoławczą we wszystkich sprawach objętych niniejszym regulaminem jest rektor.